Lopend onderzoek.... naar de beleving van kunst

15 mei 2023

Vandaag is er gewandeld met 26 (internationale) conservatorium studenten van Fontys in Tilburg in het kader van het programma 'Experiencing Art' onder begeleiding van Daniel Cross, een speciale week om even uit de dagelijke praktijk te stappen, uit de comfortzone. In een parkje om de hoek van het fantastische onderwijsgebouw, waar alle disciplines van kunstonderwijs samen georganiseerd zijn, is gewandeld en gesproken over het beleven van kunst. De term kunstbeleving wordt nog wel eens verward met het organiseren van randprogramma en dergelijken om de beleving van bijvoorbeeld een theatervoorstelling te versterken. Daar gaat deze wandeling niet over. Het gaat over welke betekenis kunstbeleving heeft in je persoonlijke leven, dus waarom is kunstbeleving (in algemene zin) belangrijk voor jouw menszijn. Als maker maar vooral als mens.

Na de portret-tekenopdracht waarin duo's elkaar in de ogen kijken zonder op het papier te kijken, gingen we naar het park voor de 'walk and talk', 3 rondes, 3 vragen. De audio opnames moeten nog worden teruggeluisterd maar bij de afronding bleek het wandelen een prettige, informele manier te zijn om over deze belangrijke materie te praten. Ik vraag me af of er een verschil is tussen de betekenisgeving voor een student uit Griekenland, Nederland, Portugal of Korea? Bij terugkomst en tot slot werd een quote aan het portret toegevoegd die hen het meest was blijven hangen.

Ondertussen ontwikkelt zich de centrale vraag voor het gehele onderzoek naar:

What is the young adults’ art experience, how does it assist them to live a meaningful life in a just and caring society and how does this assist us in rethinking the narrative on the value and meaning of art (experience) for society?

Daarover later meer!

10 mei 2023

Het onderzoeksproject krijgt steeds meer vorm, aangescherpt door de wens om te promoveren op 'de waarde van kunst(beleving)'. Het ziet er naar uit dat het een fenomenologisch onderzoek gaat worden, dit om juist weg te blijven bij categoriseren en het meten van deze waarde. Ik wil 'kunstbeleving' als fenomeen bestuderen, het begrijpen, dus een van de belangrijke vragen is dan: Wat is kunstbeleving? Het fenomeen wat ik centraal wil stellen, het is een opmerking die een van de wandelaars maakte en niet meer uit mijn hoofd is gegaan, 'het lijkt wel alsof kunstbeleving met mijn biografie meeloopt', hoe prachtig. Het vat heel veel opmerkingen van anderen samen, dat de kunstbeleving niet op elk moment in het leven even indrukwekkend is, dat het erg afhankelijk is van waar je op dat moment staat, zelfs hoe je die dag uit je bed bent gestapt. Dus het fenomeen wat ik wil bestuderen is:

"Kunstbeleving wandelt mee met de biografie van een mens, bestudeerd vanuit het perspectief van het individu, beleefd door jongvolwassenen (met interesse voor kunst)".

Ik kies vooralsnog om te starten met jongvolwassenen (17-25) omdat dit de groep is die ik via mijn module (impact van kunst) bij de HKU tot mijn 'beschikking' heb. De wandelopdracht is onderdeel van de module geworden. Deze studenten (±100 per studiejaar) hebben interesse voor kunst, ze hebben gekozen voor een opleiding op een kunstacademie, de economische kant weliswaar.

Buiten de wandel-opdracht komt er ook een dagboek-opdracht voor een selecte groep, een dagboekje dat voor een week bijgehouden moet worden; Wat, waar en hoe wordt er in het dagelijkse leven naar kunst(beleving) gereikt? Uit eerdere wandelingen kwam sterk naar voren dat kunst(beleving) een belangrijk onderdeel is in het dagelijkse leven. Ik wil met de dagboekjes begrijpen wat dat precies is.

Ik kan me ook voorstellen dat het onderzoek erom vraagt om te gaan wandelen met andere leeftijdscategorieen en/of met mensen die zeggen niks te hebben met kunst, om er, denk ik, later achter te komen dat kunst(beleving) bij iedereen een vanzelfsprekend onderdeel is van het dagelijkse leven, het is ook maar hoe je 'kunst' definieert.

En voor mensen met een lichamelijke beperking zoek ik naar een alternatief voor wandelen, als een rolstoel niet mogelijk is, want wandelen is belangrijk in dit kader omdat het je in beweging zet en daarmee ook je brein en je associatief vermogen. Met wandelen heb je een ander gesprek met elkaar omdat je beweegt en omdat je elkaar niet steeds in de ogen kijkt.

Maandag a.s. ga ik met zo'n 55 studenten wandelen van het conservatorium in Tilburg, in het kader van een speciale week rondom het thema 'Experiencing Art'. Hopelijk zijn de weergoden ons goed gezind...

20 februari 2023

Uit analyse van de eerste transcripties van de wandelgesprekken komt naar voren dat voor (deze) jongvolwassenen het sociale verbindingsaspect een belangrijk onderdeel is van de waarde van kunst(beleving), in de brede zin van het woord.

" Je bent gewoon veel sneller een soort van in verbinding met anderen"

Bovendien laat het zien dat kunst(beleving) een vorm van ‘self care’ is, een moment om tot zichzelf te komen in deze hectische maatschappij.

"En ik weet niet, voor mij is dat echt een van de manieren waarop ik echt heel erg tot soort van mezelf kan komen"

Weerbaarheid is een belangrijke beschermende factor voor jongeren om veilig, gezond en kansrijk op te groeien. Weerbare jongeren zijn in staat met eisen van de samenleving om te gaan, zelfstandig keuzes te maken en met tegenslagen om te gaan (NCJ, zd).

Tegelijkertijd staat met name de mentale gezondheid van jongvolwassenen onder druk, dat hebben diverse onderzoeken aangetoond (Rijksoverheid, 2022).

Volgens deze zelfde Rijksoverheid 'ligt de oplossing voor het verminderen en/of voorkomen van mentale klachten vooral in een aanpak die iedereen in de samenleving betrekt en raakt, in het alledaagse leven... denk aan.. het stimuleren van zingeving en ontmoeting via kunst en cultuur' (juni, 2022).

En hier komen twee belangrijke zaken wat mij betreft bij elkaar. Kunst(beleving), überhaupt, als essentieel onderdeel van een samenleving voor zingeving, identiteitsvorming, reflectie, plezier e.d. en tegelijkertijd een belangrijke rol spelend in de mentale gezondheid van mensen.

Kunst móet wat mij betreft namelijk helemaal niks maar kan van alles betekenen in het leven van mensen. En dat is vaak meer dan waar mensen zich bewust van zijn.

'Dus ja, ik denk dat je als normale burger best wel heel snel onderschat wat jouw waarde is, en wat de waarde is die kunst toevoegt aan jouw leven.'

Met de wandelingen wil ik graag de woorden vastleggen waarmee mensen de waarde van kunst(beleving) omschrijven en tegelijkertijd de wandelaars wat bewuster maken van de waarde die kunst(beleving) heeft in een mensenleven, althans dat effect blijkt het te hebben.

12 oktober 2022

Op wo 5 oktober j.l. wandelden gedurende de dag zo'n 100 2e jaars HKU Kunst en Economie studenten in duo's in het Wilhelminapark in Utrecht in het kader van de onderwijs module 'impact van kunst' én in het kader van mijn 'Lopend onderzoek..' naar kunst(beleving), vanuit alle disciplines. Het was een prachtige dag, het was heerlijk herfstig weer. De studenten hebben 3 rondes (van ±12 min.) gelopen vanuit een verzamelpunt, een grote eik, voor elke ronde één vraag/onderwerp. De eerste ronde ging over een specifieke kunstbeleving waarvoor ze, ter herinnering, een object hadden meegenomen. De tweede ronde ging over het jezelf aanschouwen als kunstbelever, wat doe je zoal aan kunstbeleving en hoe doe je dat het liefst, welke kunsttaal gaat er rechtstreeks naar je hart en wat betekent dit voor je? De derde ronde ging over de (samenvattende) vraag: Wat betekent kunst(beleving) voor jou, in jouw leven? Het leverde zeer geanimeerde gesprekken op. Studenten zaten zichtbaar in een 'denk'-modus en achteraf kreeg ik eenzelfde soort reacties als ik kreeg bij de 'proefwandelingen' die ik heb gelopen om tot deze wandelmethode te komen: "Wat fijn om te wandelen in de buitenlucht en van gedachten te wisselen over dit onderwerp, naast elkaar', 'ik heb daar nooit zo over nagedacht en het levert mij veel nieuwe inzichten op'. De gesprekken zijn opgenomen met een dasspeld microfoontje en worden door de studenten zelf getranscribeerd. Het dient als bron voor de module-opdracht én is belangrijk materiaal voor mijn onderzoek naar de taal (en persoonlijke waarde) van kunstbeleving. Na een afsluitende tekenopdracht, verlieten de studenten opgetogen het park, veelal richting een nabijgelegen restaurant om nog even door te praten onder het genot van een drankje. De dag erna is de wandelopdracht geëvalueerd.

Wat ik heb geleerd voor mijn onderzoek, is dat de methode als zeer prettig wordt ervaren, de opzet aardig is uitgekristalliseerd voor deze doelgroep van kunstliefhebbers en dat het veel waardevolle inzichten oplevert voor de deelnemers. Wat dit inhoudelijk betekent voor mijn onderzoek, hangt nog af van de transcripties die ik zorgvuldig ga bestuderen, maar wat ik druppelsgewijs toegestuurd krijg, is veelbelovend. To be continued... 

14 juni 2022

Ik heb gewandeld, in het Wilhelminapark in Utrecht. Met 8 collega’s, vrienden en studenten van HKU, om te praten over beleving van kunst. Wandelen, de Oude Grieken wisten het al, bevrijdt de geest en stimuleert associatief denken, anders dan een interview of gesprek waarbij je tegenover elkaar zit.

Als we praten over kunst(beleving), vaak vlak na de activiteit, lijkt het veelal te gaan over of we het begrijpen wat de maker ermee bedoeld heeft en of we het mooi, leuk of interessant vinden. Maar wat als we het over een dieper niveau gaan hebben, weg van het oordeel? Wat doet kunst(beleving) op gevoelsniveau? En hoe geven we er woorden aan om er betekenis aan te geven?

Een tijdje heb ik geworsteld met de manier waarop ik de ‘gevoelstaal’ van kunstbeleving wilde vangen, een taal die mogelijk anders is dan die van het economische- of sociale nut? Zit er op dit gevoelsniveau niet een onderbelicht en essentieel element van de waarde van kunst voor een samenleving verankerd? Hier wil ik onderzoek naar doen, mijn bijdrage aan de duiding van de waarde van kunst voor een samenleving.

Ik heb de wandelaars gevraagd een object of afbeelding mee te nemen wat hen deed denken aan een bijzondere kunstervaring, ongeacht welke kunstvorm of het moment waarop het beleefd is, dat was het startpunt van elk gesprek. Waar was je en wanneer was dat? Kun je het je nog herinneren met welk gevoel en welke gedachte je erin zat en eruit kwam, uit deze ervaring. Is dat wát het je doet iets wat je vaker zoekt in kunst en cultuur? Kun je nog een voorbeeld noemen? Heb je een voorkeur voor een bepaalde discipline? Welke (beeld, klank, woord) taal versta je het makkelijkst of staat het dichtst bij je hart?

De gesprekken gingen daar heen waar ze uitkwamen en na 2 a 3 rondjes lopen, werd het gesprek afgerond en was er ongeveer 40 minuten verstreken. Daar heb ik nou nooit zo over nagedacht’ was vaak de eerste reactie. Soms ook nog na een aantal weken ‘ik heb er nog eens over nagedacht..’ het gesprek an sich maakte de wandelaars meer bewust van de waarde van kunst in hun leven en dat is wat mij betreft waardevol op zich.

Dataverzameling

De gesprekken zijn opgenomen met een dasspeld microfoontje en een iPhone in de binnenzak, nog niet precies wetende wat ik ermee wilde doen. De gesprekken zijn uiteindelijk letterlijk uitgeschreven en gedeeld met de wandelaars in kwestie met de vraag om 2 of 3 favoriete uitspraken te kiezen. Steevast was de reactie ‘ik mag wel eens zinnen afmaken en puntiger formuleren’, dat was interessant en later realiseerde ik me dat dat juist de bedoeling was; lopend associëren levert gedachtegangen op die dicht bij het gevoel blijven en die zijn vaak moeilijk te vangen in puntige volzinnen.

Voor het vormgeven van een boekje, als tussentijds verslag, heb ik, nog zonder enige analyse, per wandelaar een keuze gemaakt voor één citaat dat dicht bij het gevoel van kunstbeleving staat.

De citaten zijn vervolgens door de wandelaars in eigen handschrift geschreven, wat ik passend vond in het ontwerp van dit boekje én passend bij het thema van het onderzoek: kunstbeleving op ‘persoonlijk’ niveau. De portretten die bij de citaten horen, zijn in één lijn getekend en vormen een geheel als je de ‘leporello’ uitklapt, ze vormen een kring van mensen die deze wandeling gelopen hebben. Eén opgeslagen bladzijde is nog niet getekend, dat is een uitnodiging aan toekomstige wandelaars...

Vervolgonderzoek

Ik heb een onderzoeksmethode gevonden waarmee de 'gevoelstaal' van kunstbeleving gevangen kan worden op een ongedwongen manier. Ik heb een indruk gekregen van wat kunst en cultuur op gevoelsniveau betekent voor mensen, wat mijn nieuwsgierigheid alleen maar vergroot heeft. Ik heb nu gewandeld met 8 mensen die ‘veel hebben’ met kunst en cultuur en daar ook redelijk uitgesproken over zijn. De volgende stap is om heel veel meer wandelingen te (laten) lopen en vervolgens te gaan kijken wat bijvoorbeeld een taalanalyse kan opleveren. Met welke woorden drukken mensen zich uit, wat is de taal van de kunstbeleving? Ook ga ik kijken of er grote verschillen in taalgebruik is tussen mensen die in meer of mindere mate met kunst en cultuur te maken hebben, bijvoorbeeld vanuit het beroep of interesse.

Binnen de opleiding Kunst en Economie aan de HKU heb ik de module ‘impact van kunst’ onder de hoede waarbij per studiejaar ±120 2e jaars studenten in een verslag onder meer beschrijven wat de impact van ‘werken’ van, een zelfgekozen, maker op hen persoonlijk heeft. De wandel-methode wordt ingezet om hier onderzoek naar te doen. Studenten zullen in duo’s gaan wandelen en elkaar bevragen, de wandeling wordt vooralsnog gelopen op dezelfde plek waar ik ook mijn wandelingen heb gelopen. De gesprekken worden opgenomen en door de studenten uitgeschreven. Voor het op te leveren verslag kunnen ze het materiaal gebruiken om de ‘impact op henzelf’ te beschrijven. De uitgeschreven gesprekken worden, met de audio opnamen, tevens gebruikt voor mijn (vervolg)onderzoek. Daarnaast zal ik zelf (proef)wandelingen lopen met mensen die veronderstellen minder of niks met kunst en cultuur te hebben.

Ook zal ik me gaan verdiepen in literatuur en (wetenschappelijke) studies naar wandelen én in studies naar kunstbeleving vanuit verschillende disciplines zoals bijvoorbeeld filosofie, taalkunde, psychologie en pedagogiek. De grote uitdaging voor mij is om een bescheiden maar constructieve bijdrage te leveren aan het gesprek over de waarde van kunst in en voor een samenleving. De wandelingen an sich blijken een waarde te hebben.

Het onderzoek mag ik verder uit gaan rollen binnen het Lectoraat 'Waarde(n)vol ondernemen in en door de kunsten' o.l.v. Walter van Andel.

Wandel je mee?

Alle inbreng in het onderzoek is meer dan welkom! Leeftijd en mate van interesse in kunst en cultuur is niet van belang! De vorm van het onderzoek staat wel vast, wandel mee! Als je interesse hebt, neem contact met mij op: esther.willemse@dewaardevankunst.nl.